Psychoterapie nurtu poznawczego i behawioralnego oparte są na współczesnych teoriach naukowych dotyczących funkcjonowania psychicznego człowieka i weryfikowane wynikami badań, nad ich skutecznością. Pacjenci (klienci) i terapeuci pracują razem nad zidentyfikowaniem i zrozumieniem problemu w kontekście związku jaki występuje pomiędzy myślami, emocjami i zachowaniem danej osoby. W tej formie psychoterapii główny nacisk położony jest na trudności występujące "tu i teraz" - w bieżącym życiu pacjenta. Wspólny punkt widzenia na problem występujący u pacjenta ustalany jest wspólnie przez terapeutę i pacjenta. Następnie określane są konkretne cele terapii, czasu jej trwania, oraz strategie terapeutycznych, których zasadność i skuteczność jest poddawana ciągłej ocenie.

Terapie poznawcze i behawioralne maja zastosowanie jako indywidualna forma terapii, a także jako terapia rodzinna, małżeńska, grupowa. Podejścia te mogą przyjść z pomocą każdemu, niezależnie od poziomu inteligencji, rasy, kultury, płci czy orientacji seksualnej.

Psychoterapeutami poznawczo-behawioralnymi są zazwyczaj osoby profesjonalnie związane z opieką zdrowotną - lekarze, psycholodzy, pielęgniarki, pracownicy socjalni. Psychoterapeuci poznawczo behawioralni zgadzają się co do podstawowych wymienionych wyżej założeń terapii, zdarza się jednak, że nazywają się: terapeutami poznawczymi, terapeutami behawioralnymi, poznawczo- behawioralnymi lub racjonalno- emotywnymi. Te różne nazwy zależą od głównego nurtu w którym dany terapeuta odbywał szkolenie i który praktykuje. Terapeuci poznawczy odnoszą się głównie do przekonań, automatycznych myśli, założeń wpływających na sposób widzenia świata. Terapeuci behawioralni odnoszą się wprost do zachowań pacjenta, a terapeuci poznawczo-behawioralni i racjonalno-emotywno behawioralni stosują kombinację technik mających na celu modyfikację do myśli i zachowań.. Niezależnie od nazwy jaką określają się terapeuci, ta dziedzina psychoterapii zwana jest ogólnie zwany terapią poznawczo- behawioralną, (Cognitive Behavioural Therapy - CBT). Ważniejszy niż nazwa uprawianego kierunku jest jednak fakt, że wszyscy terapeuci mają na celu pomoc pacjentowi w osiągnięciu pożądanej przez pacjenta zmiany w sposobie myślenia, odczuwania i zachowywania się.

Pewnym przykładem wzajemnych zależności myśli - emocje - zachowania może być poniższa sytuacja:

Barbara już zasypiała, gdy usłyszała dzwonek telefonu. Zanim zdążyła podnieść słuchawkę telefon przestał dzwonić. Od kilku lat, od czasu do czasu, Barbara miewała okresy przygnębienia i lęki. Natychmiast przyszłą jej na myśl córka, Elżbieta, która niedawno przeprowadziła się do Warszawy. Pomyślała "Coś musiało się stać Elżbiecie! To pewnie dzwoniła policja że Ela miała wypadek" . Zaczęła czuć niepokój w okolicy żołądka, serce waliło jak młot na samą myśl że Elżbiecie coś się stało. Myśli goniły jedna za drugą i Barbara zaczęła obawiać się, że oszaleje. Kilkanaście razy wykręciła numer telefonu córki – nikt nie odpowiadał. "To dowód na to ze coś jest nie tak"- pomyślała. Czułą taki przypływ panicznego lęku, że przez całą noc nie zmrużyła oczu, mimo dodatkowej tabletki uspokajającej. Czuła się okropnie myśląc o wszystkich możliwych rzeczach, które mogły przytrafić się jej córce. Zaczęła dzwonić do warszawskich szpitali, poszukując informacji o córce - bezskutecznie. Rano dodzwoniła się w końcu do córki, dowiedziała się ze ta świetnie się bawiła u przyjaciół i dlatego została tam na noc. Mimo tego Barbara przez cały czas odczuwała napięcie i czuła że tego dnie nie będzie w stanie pójść do pracy.

Od kilkudziesięciu lat prowadzone są na świecie badania nad skutecznością terapii behawioralnych i poznawczych. Dowiodły one że jest psychoterapia poznawczo-behawioralna jest szczególnie skuteczna w leczeniu:

• Lęku i napadów paniki
• Fobii (w tym fobii społecznych, agorafobii)
• Depresji
• Zaburzenia obsesyjno - kompulsyjnego (natręctw)
• Zaburzeń odżywiania
• Problemów seksualnych i małżeńskich
• Problemów występujących u dzieci i młodzieży
• Przewlekłego bólu, przewlekłego zmęczenia
• Zaburzeń zachowania i emocji np. tików
• Złości
• Problemów z narkotykami i alkoholem
• Schizofrenii i psychoz
• Zaburzeń rozwojowych
• Zaburzenia afektywnego dwubiegunowego
• Zespołu stresu pourazowego
• Zaburzeń snu

W zależności od rodzaju i nasilenia problemu pacjenta psychoterapia poznawczo behawioralna może być stosowana jako jedyna metoda leczenia, lub w połączeniu z farmakoterapią.

Inspiracją dla tego sposobu myślenia jest wiele obszarów życia i dziedzin nauki. Od filozofii przez biologię, psychologię i socjologię a na naukach matematycznych i informatycznych kończąc. Ważnym kontekstem dla tego sposobu porządkowania świata są teorie systemów, informacji, cybernetyka I i II rzędu, teorie komunikacji, konstruktywizm radykalny, autopoieza, konstrukcjonizm społeczny.

Słowo system (z greckiego systema) znaczy przedmiot złożony, stanowiący spójną całość. Nie jest przy tym prostą sumą własnych elementów składowych lecz stanowi nową jakość. O systemach możemy mówić na poziomie pojedynczych komórek, organów, organizmów złożonych, grup organizmów, organizacji społecznych, międzynarodowych, nawet wszechświatów. Mówimy też o systemach problemowych i o problemach, które tworzą swoje systemy. Każdy system aktywnie dba o swoją wewnętrzną równowagę zachowując lub zmieniając swoją strukturę. Tworzy również subiektywny obraz (konstrukt) świata, którego jest obserwatorem. Trudno zatem mówić o jednej obiektywnej prawdzie istniejącej niezależnie. Informacje płynące z systemu, wypowiadane poglądy bardziej opisują ich nadawcę niż rzeczywistość, której dotyczą. System to sposób widzenia świata. To konstrukcja myślowa tworzona przez obserwatora. Konstruktywizm stara się zatem nie tyle poznawać rzeczywisty świat, co badać jak przebiegają procesy generowania konstruktów służących rozmaitym celom stawianym sobie przez dany system. W pracy tej zarzucony zostaje model myślenia przyczynowo - skutkowego, linearnego na rzecz modelu przyczynowości cyrkularnej.

Na takim gruncie teoretycznym wyrosła terapia systemowa. Ważnym jej elementem jest zmiana oparta na różnicowaniu. W tym złożonym procesie pomocna jest terapeucie postawa neutralności. Pozwala ona zachować - przy pełnym szacunku w stosunku do systemu - dystans wobec opowieści, którą on przedstawia. Tylko wtedy powstać mogą historie alternatywne mające wartość użyteczną dla systemu. W trakcie tego procesu pomocne są pytania cyrkularne, które pozwalają odpowiadającym na nie, zmieniać perspektywę obserwacji relacji zachodzących pomiędzy pozostałymi członkami systemu. Ma szansę zaistnieć wtedy inny niż dotychczas język opowiadania o problemie. Innymi ważnymi metodami postępowania terapeutycznego są np.: zmiana kontekstu, rytuały, metafory, przeformułowania, pozytywne konotacje, praca na zasobach, paradoks i wiele innych.

Rozwój idei w kierunku społecznego konstrukcjonizmu nadaje wyraźne znaczenie rzeczywistości tworzonej wspólnie przez uczestników rozmowy - spotkania terapeutycznego. Tym samym łagodzi dylemat pomiędzy teoriami poznania mówiącymi o rzeczywistości obiektywnej znajdującej się poza granicami obserwatora a radykalnym konstruktywizmem, który umiejscawia skonstruowaną rzeczywistość w jego granicach.

Terapia systemowa utożsamiana często z terapią rodzinną ma zastosowanie nie tylko na tym gruncie. Może być z powodzeniem stosowana w terapii indywidualnej, par a także terapii grupowej oraz innych systemach problemowych.